صحیفه سجادیه (کتاب)
| نویسنده | امام سجاد(ع) |
| موضوع | دعا |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
|
| |
صحیفه سجادیه، مجموعه دعاهایى است که امام زین العابدین علیه السلام انشا فرموده اند و فرزندشان امام محمد باقر علیه السلام و نیز برادرش زید بن علی آنها را نوشته اند و امام جعفر صادق علیه السلام نیز در مجلس حاضر بوده و آنها را مى‌شنیده است. از صحیفه سجادیه که سند آن به امام سجاد علیه السلام منتهی می شود، به «اخت القرآن» و «انجیل اهل البیت علیهم السلام» و «زبور آل محمد صلی الله علیه و آله» و «صحیفه کامله» تعبیر شده است.
محتویات
محتوای صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه کامله، مجموعه‌ای از ۷۵ دعا و نیایش بوده‌است که امام سجاد علیه السلام املا کرده و امام باقر علیه السلام و برادرش زید بن علی آن را در دو نسخه نوشته‌اند. نسخه زید بن علی به فرزندش یحیی بن زید می رسد و او آن را برای حفاظت از تصاحب بنی امیه به متوکل بن هارون می‌دهد. متوکل بن هارون که از اصحاب امام صادق علیه السلام است، مجموعه‌ای را که در اختیار داشته به امام صادق علیه السلام عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر علیه السلام مقابله می‌کند و هیچ اختلافی در آن ها نمی یابد. آن گاه مطابق با وصیت یحیی بن زید آن را در حضور امام صادق علیه السلام به محمد و ابراهیم دو فرزند عبدالله بن حسن تحویل می دهد. پس از آن امام صادق علیه السلام خود صحیفه را بر متوکل املا می نماید. متوکل در این مورد می گوید: «امام صادق علیه السلام هفتاد و پنج دعا به من املا فرمود. یازده باب آن از دستم رفت و شصت و چند باب آن را حفظ کردم...».
صحیفه سجادیه ای که اکنون در دسترس ماست، پنجاه و چهار دعا دارد که دعای اولش «فی التحمید لله عزوجل» و دعای آخرش «دعاؤه فی استکشاف الهموم» است.
برخی مباحث صحیفه به قرار زیر است:
- مسائل اعتقادى: «توحید خالص، اسماء الله، نبوت و محبت به نبی مکرم، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، امامت، معاد»؛
- اسلام؛
- فرشتگان؛
- مباحث اخلاقى؛
- طاعات؛
- ذکر و دعا؛
- سیاست؛
- اقتصاد؛
- مسائلی درباره انسان و جهان؛
- مسائل اجتماعى؛
- علم؛
- تاریخ؛
- مسائل مربوط به بهداشت و سلامت جسم و آرامش روانى؛
- مسائل نظامی و یک سلسله مباحث دیگر.
هر یک از این مباحث دارای زیر مجموعه‌های خاص خود است. امام سجاد علیه السلام در همه موضوع‌ها، با شیوه‌ای ابتکاری و نوآوری منحصر به فرد، تصویر روشنی از معارف اسلامی و جامعه اسلامی زمان خویش را ارائه می‌دهد و تکلیف مسلمانان را بیان می‌کند.
فهرست دعاهای صحیفه سجادیه
- ستایش خداوند که با کلمه «حمد» شروع و با کلمه «حمید» پایان می یابد.
- درود بر محمد (صلی الله علیه وآله) و خاندان او.
- درود و صلوات بر فرشتگان نگه دارنده عرش و سایر فرشتگان مقرب، همچون اسرافیل، میکائیل، جبرئیل، روح، ملک الموت، منکر، نکیر و...
- درود و صلوات و درخواست رحمت برای پیروان و ایمان آورندگان به پیامبران.
- دعای حضرت برای خود و دوستانش.
- دعا هنگام صبح و شام.
- دعا هنگامی که پیشامدها و حوادث مهمی پیش آید و نیز به هنگام غم و اندوه.
- پناه بردن به خداوند از ناپسندی ها، بدی اخلاق و کردارهای زشت و نکوهیده.
- در اشتیاق به درخواست آمرزش از خداوند.
- پناه بردن به درگاه خداوند.
- درخواست عاقبت به خیری.
- اقرار به گناه و درخواست توبه و بازگشت.
- درخواست حوائج از خداوند.
- هنگامی که انسان ستمی می بیند و یا از ستمکاران کار ناخوشایندی می بیند.
- هنگام بیماری، اندوه و گرفتاری.
- درخواست عفو از گناهان و عیب ها.
- درخواست دفع شر شیطان و پناه بردن به خداوند از دشمنی و مکر او.
- دعا پس از رفع خطر و برآورده شدن سریع حاجت.
- درخواست باران هنگام خشکسالی.
- درخواست مکارم اخلاق و کردارهای پسندیده از خداوند.
- دعا هنگام حزن و اندوه.
- دعا هنگام رنج و سختی و دشوار شدن کارها.
- دعا هنگام درخواست تندرستی و سپاس بر آن.
- دعا برای پدر و مادر.
- دعا درباره فرزندان.
- همسایگان و دوستان.
- دعا برای رزمندگان و مرزداران کشور اسلامی.
- هنگام پناه بردن به خدا.
- دعا هنگام تنگدستی.
- کمک خواستن بر پرداخت قرض.
- توبه و بازگشت به خدا.
- دعا بعد از نماز شب.
- درخواست خیر و نیکی.
- دعا هنگام گرفتاری به بلا و یا هنگامی که مبتلا به گناهی را می بیند.
- خشنودی از خداوند هنگام دیدن دنیاداران.
- دعا هنگامی که انسان به ابرها می نگرد و رعد و برق آسمان را مشاهده می کند.
- اعتراف به ناتوانی از ادای شکر الهی.
- دعای عذرخواهی از کوتاهی در ادای حقوق بندگان.
- درخواست عفو و رحمت الهی.
- دعا هنگام مرگ دیگران و یاد مرگ.
- درخواست پرده پوشی و نگه داری از گناه.
- هنگام ختم قرآن.
- هنگام دیدن هلال ماه.
- دعای اول ماه رمضان.
- دعای وداع ماه رمضان.
- دعای روز عید فطر و جمعه.
- دعای روز عرفه (نهم ذی الحجه).
- دعای روز جمعه و روز عید قربان.
- دعا برای دفع مکر و شر شیطان.
- ترس عاقلان از خدا.
- تضرّع و زاری در پیشگاه الهی.
- اصرار به درخواست از خدای متعال.
- در مقام کوچکی در پیشگاه الهی.
- دعا برای دور شدن اندوه ها.
سند صحیفه سجادیه
سند صحیفه ای که اکنون در دست ما است، به «بهاء الشرف» می رسد. وی در سال ۵۱۶ در ماه ربیع الاول این دعاها را به سندی که در اول صحیفه نقل شده، دریافت کرده است; البته صحیفه سال ها قبل از «بهاء الشرف» معروف بود. چنان که نجاشی در ذیل ترجمه «متوکل بن عمیر بن المتوکل» نوشته است: «روی عن یحیی بن زید دعاء الصحیفه اخبرنا الحسین بن عبیدالله عن ابن اخی طاهر عن محمد بن مطهر عن ابیه عن عمیر بن المتوکل عن ابیه متوکل عن یحیی بن زید بالدعاء». بی تردید نجاشی قبل از «بهاء الشرف» می زیست و در سال ۴۵۰ هجری وفات یافت.
همچنین علامه مجلسی از نسخه ای از صحیفه یاد می کند که به سال ۳۳۳ قمری مربوط است: «قد وجدت فی نسخة قدیمة من الصحیفة الکاملة... و کان تاریخ کتابتها سنه ثلاث و ثلاثین و ثلاثمأة...».
شایان ذکر است که صحیفه سجادیه به بررسی سندی نیاز ندارد، چون بسیاری از علما ادعای تواتر آن را کرده اند. از مطالعه اجازاتی که برای نقل صحیفه سجادیه به ثبت رسیده است، چنان برمی آید که این کتاب به بررسی سندی نیاز ندارد و متواتر است.
علامه مجلسی می نویسد: «...و یرتقی الاسانید المذکوره هنا الی سته و خمسین الف اسنادا و مائة اسناد.» یکی از شارحان صحیفه نیز چنین نوشته است: «و لما کانت نسبة الصحیفه الشریفه الی صاحبها علیه السلام ثابتة بالاستفاضة التی کادت تبلغ حدا لتواتر...».
ناگفته نماند که اگر به سندی که در مقدمه صحیفه ذکر شده اکتفا کنیم، از شرایط حجیت و اتقان برخوردار نیست; زیرا: اولا: از سید نجم الدین بهاء الشرف، که در اول سند آمده است، در کتاب های رجالی ذکری به میان نیامده است. همچنین از «عکبری» و «عبدالله بن عمربن الخطاب» نیز در کتاب های رجالی یاد نشده است.
ثانیا: اگر چه در کتب رجالی از ابوالمفضل یاد شده است; اما بیشتر او را تضعیف کرده اند. نجاشی در مورد وی می گوید: «کان سافر فی طلب الحدیث عمره و کان فی اول امره ثبتا ثم خلط و رایت جل اصحابنا یغمزونه و یضعفونه.»
ثالثا: در رجال نجاشی آمده است که «متوکل بن عمیر بن متوکل» صحیفه را از «یحیی بن زید» نقل کرده، در حالی که در مقدمه صحیفه می خوانیم: عمیر از پدرش «متوکل» نقل کرده است. و این متوکل توثیق نشده است.
رابعا: اخبار شیخ سعید ابوعبدالله... در سال پانصد و شانزده بوده است و عبدالله بن عمر، که در سند آمده، صحیفه را در سال دویست و شصت و پنج (۲۶۵ ق) نقل کرده است. تنها سه راوی (ابومنصور عکبری و ابوالمفضل و شریف ابوعبدالله) واسطه این دو نفر شمرده می شوند. بعید به نظر می رسد که در فاصله زمانی بین شیخ سعید و عبدالله بن عمر (دویست و پنجاه و یک سال) فقط سه راوی واسطه قرار گیرند مگر این که گفته شود این سه راوی یکدیگررا ملاقات کرده باشند و...
با همه اینها صحیفه سجادیه به بررسی سندی نیاز ندارد; زیرا:
۱- علمای امامیه بر استفاضه و بلکه تواتر آن اتفاق نظر دارند. چنان که عالم بزرگوار الهی قمشه ای می گوید: «...علمای بزرگ امامیه گویند: صدور صحیفه سجادیه از امام سجاد علیه السلام به روایات مستفیضه بلکه قریب به تواتر است، هیچ شک و تردیدی در این که کلام امام است نتوان کرد.» آیت الله العظمی مرعشی نجفی نزد زیدیه و اسماعیلیه نیز ادعای تواتر کرده است. در همین مورد، کلام علامه مجلسی و صاحب ریاض السالکین قبلا نقل گردید.
۲- فصاحت و بلاغت صحیفه حاکی از آن است که نمی تواند کلام غیر معصوم باشد. چنان که «طنطاوی»، مفسر قرآن، وقتی آیت الله العظمی مرعشی نجفی صحیفه سجادیه را به عنوان هدیه برایش ارسال می کند، می گوید: این کتاب را فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق دیدم.
۳- نکته دیگری که بر صدور صحیفه دلالت می کند، سندهای متعدد و اجازه های گوناگون است. علامه مجلسی درباره طرق روایی صحیفه، می گوید: «واعلم انها کثیره جدا بحیث یعسر الضبط والاحاطه والاحصاء...». در صورت اجازه ای که «امیرماجد بن امیر جمال الدین محمد الحسینی الدشتکی» به «مولی محمد شفیع» داده است، سند متصل دیگری وجود دارد که قابل توجه می نماید: «انی ارویها عن والدی السید السند العلامه الثقه... جمال الدین محمدبن عبدالحسین الحسینی الدشتکی عن عمه السید معزالدین محمد ابن السید الفاضل... نظام الدین احمد... عن ابیه السید نظام الدین احمد المذکور عن ابیه معزالدین ابراهیم، عن ابیه سلام الله عن ابیه عمادالدین مسعود، عن ابیه صدرالدین محمد، عن ابیه غیاث الدین منصور عن ابیه صدرالدین محمد عن ابیه ابراهیم عن ابیه محمد عن ابیه اسحاق عن ابیه علی عن ابیه عربشاه عن ابیه امیرانبه، عن ابیه امیری،عن ابیه الحسن، عن ابیه الحسین، عن ابیه علی، عن ابیه زید، عن ابیه علی، عن ابیه محمد، عن ابیه علی، عن ابیه جعفر، عن ابیه احمد، عن ابیه جعفر، عن ابیه محمد، عن ابیه زید، عن ابیه الامام علی بن الحسین زین العابدین علیه و علی آبائه التحیه والسلام...».
ظاهرا «امیر ماجد» با بیست و نه واسطه سند خود را به امام زین العابدین علیه السلام رسانده است. همچنین علامه مجلسی اجازه های متعددی در مورد صحیفه در جلد ۱۰۷ بحار (ص ۴۳ به بعد) نقل کرده است. یک مورد از این اجازه ها که قابل توجه است، اجازه روایتی است که محمدتقی مجلسی (پدر علامه مجلسی) در رویا از امام زمان عجل الله تعالی فرجه شریف دریافت کرده است:
«در بین خواب و بیداری دیدم که گویا در مسجد جامع عتیق اصفهان ایستاده ام و حضرت مهدی علیه السلام نیز ایستاده بود. من چند مسئله را که برایم مشکل شده بود، از محضر آن حضرت پرسیدم، پس جواب آن را برایم بیان فرمود. آنگاه از کتابی که به آن عمل کنم سؤال کردم و آن حضرت مرا به مولانا محمد التاج حواله داد و من نزد او رفتم و از او کتابی گرفتم، به نظرم آمد که آن کتاب دعا بود، پس آن را بوسیدم و بر چشم نهادم، ولی وقتی به خویش آمدم و از خواب بیدار شدم آن کتاب را در دست خود نیافتم، پس تا صبح گریه کردم، فردای آن روز به دنبال «محمد تاج» راه افتادم تا رسیدم به «دارالبطیخ»، مرد صالحی را که آقا حسن نام و «تاجا» لقب داشت دیدم، به او سلام کردم، او مرا فراخواند و به کتابخانه خود برد، اولین کتابی که بدست من داد، همان کتابی بود که در خواب دیده بودم، آنگاه شروع نمودم به گریه و گفتم همین کتاب مرا بس است. و از آنجا به نزد شیخ محمد مدرس رفتم و به مقابله آن نسخه با نسخه ای که جد پدر محمد مدرس از روی نسخه شهید نوشته بود، پرداختم. دیدم نسخه ای که حضرت صاحب الزمان به من مرحمت فرموده بود، درست مطابق نسخه صحیفه شهید می باشد».
با توجه به مجموع مطالبی که گذشت، می توان اطمینان پیدا کرد که صحیفه از ناحیه امام سجاد علیه السلام صادر گردیده و تاکنون هیچ کس در این امر تشکیک نکرده است.
جایگاه صحیفه نزد عالمان
دعاهای صحیفه علاوه بر حسن بلاغت و کمال فصاحت از علوم الهی و معارف یقینی برخوردار است که عقل ها در مقابل آن رام است و فحول علما در مقابل آن سر تسلیم و خضوع فرود آورده اند. این حقیقت برای صاحبدلان حقیقت‌بین، بانگاهی به صحیفه آشکار می گردد؛ زیرا عبارات صحیفه خود بیانگر آن است که فوق کلام مخلوق و پایین‌تر از کلام خالق است؛ لذا هم از دسترس اوهام جاعلان برتر و بالاتر است و هم علما و بزرگان سخت بدان توجه و از آن ستایش کرده اند که به نمونه هایی اشاره می شود:
۱. ابن شهر آشوب (م، ۵۸۸) در کتاب مناقب خود می گوید: «وقتی در بصره نزد یکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان کنم. آن گاه قلم برداشت و سر به زیر افکند و هیچ جمله ای نتوانست به زبان آورد و در همان حال سرافکندگی از دنیا رفت».
۲. در سال ۱۳۵۳ ه.ق مرحوم آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله نسخه ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت و مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به «قاهره» فرستاد. وی پس از دریافت و تشکر از چنان هدیه ای گرانبها و ستایش فراوان در پاسخ نوشت: «این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گرانبهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می نگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین‌تر می یابم».
۳. از میرزا هادی مشهدی ذاکر نقل شده که ابن جوزی در «خصائص الائمه» چنین گفته است: «اگر امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام نبود، توحید مسلمانان و عقاید ایشان کامل نمی شد؛ زیرا آن چه پیغمبر اکرم بیان فرمود، اصول عقاید و فروع مهم دین بود، ولی دقائق عقائد را همچون صفات ذات و فعل، و عینیت صفات با ذات را مسلمانان مدیون و ریزه خوار خوان نعمت امیرالمؤمنین علیه السلام و شاگردان او می باشند...»، آن گاه درباره امام سجاد علیه السلام می گوید: «علی بن الحسین زین العابدین در املاء و انشاء و کیفیت سخن گفتن و خطاب و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمین حق تعلیم دارد؛ زیرا اگر آن حضرت نبود، مسلمانان آیین سخن گفتن و عرض حوائج خود را به خدای متعال نمی دانستند؛ لذا آن امام به مردم آموخت که هنگام استغفار چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند...».
شروح و ترجمه‌های صحیفه
با توجه به اهمیت والای کتاب صحیفه سجادیه در نزد علما و بزرگان ما، تاکنون ترجمه‌های متعددی نیز از آن شده است. همچنین صحیفه سجادیه، شروح و حواشی متعدد و متنوعی دارد که مشخصات بسیاری از آن ها در کتاب الذریعه (ج ۱۳، ص ۳۴۵ به بعد) آمده است. در کتاب حیاة الامام زین العابدین علیه السلام، از ۶۸ شرح صحیفه نام برده شده است (صص ۳۸۶-۳۹۳).
نخستین شرح در دسترس، شرح کفعمی (متوفای ۹۰۵ قمری، صاحب کتاب بلدالأمین و مصباح) است.
مشهورترین شرح صحیفه، کتاب ریاض السالکین تألیف سید علیخان مدنی است که در هفت جلد به چاپ رسیده است.
شیخ بهایی نیز شرح زیبایی بر صحیفه داشته که تنها دو دعای آن به چاپ رسیده است و از علم زیاد ایشان حکایت دارد.
پانویس
- ↑ الذریعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج ۱۵، ص ۱۸.
- ↑ صحیفه کامله سجادیه، دفتر انتشارات اسلامی، ص ۱۷.
- ↑ الدلیل الی موضوعات الصحیفه السجادیه، محمد حسین المظفر.
- ↑ با صحیفه سجادیه «زبور آل محمد» آشنا شویم، سید جواد حسینی، پایگاه تخصصی صحیفه سجادیه.
- ↑ کوثر: آبان ۱۳۷۸، شماره ۳۲.
- ↑ صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدرالدین بلاغی، با مقدمه ای از آیت الله مرعشی نجفی، (تهران، دارالکتب الاسلامیه)، ص ۳۷ مقدمه.
- ↑ همان، ص ۴۳ـ۴۵.
متن کتاب صحیفه سجادیه
پیوندها